زیبای حکیمانه

چيستي و چگونگي تمثّل فرشته در شکل انسان !

چهار احتمال درباره تمثّل فرشته وجود دارد:

1. انقلاب ماهيت ؛ برخي محدثان، تمثّل فرشته به شكل انسان را دگرگوني فرشته به شكل انسان معنا كرده اند همان گونه كه اعمال و اعتقادات انسان در آخرت به صورت نعمت هاي بهشتي تجسم مي يابد، در تمثّل نيز فرشته حقيقتاً به شكل انسان تجسم مي يابد، نه اينكه خيال و گمان و مانند خواب باشد.

2. ظهور جسم لطيف در شکل جسم غيرلطيف ؛ برخي فرشته را داراي جسم لطيف مي دانند كه شكل ندارد، ولي مي تواند به اشكال مختلف به جز كلب و خوك ظهور و بروز يابد. اينان بر اين باورند كه تمثّل نه به معناي انقلاب ماهيت، بلكه به معناي تغيير شكل بدون انقلاب ماهيت است، تمثّل فرشته همان ظهور جسم لطيف در شكل و صورت يك جسم غيرلطيف بدون تغيير ماهيت آن است.

3. حلول در قالب انسان ؛ برخي از كساني كه فرشته را جسم لطيف دانسته اند كه با وجود لطافت قابل ازهم پاشيدگي، متلاشي شدن، فساد و بطلان نيست و مي تواند به اشكال مختلف تشكل يابد، تمثّل فرشته را به حلول فرشته در قالب بدن جسم غيرلطيف مانند انسان معنا كرده اند (مانند سريان جرم آتش در زغال، گلاب در برگ گل و نفوذ صوت در هوا و شنيده شدن آن از مسافت دور). به باور آنان جسم لطيف مي تواند در اجسام كثيف (غيرلطيف) حلول و نفوذ كند؛ مثلاً به صورت انسان درآيد و همة كارهاى انسانى را انجام دهد، و تمام نيروي انساني را داشته باشد؛ با اين تفاوت كه فقط محكوم به احكام ماده و طبيعت نمي شود؛ تغيير و تبدل و تجزيه و تحليل نمى‌پذيرد؛ مرگ و حيات طبيعى ندارد و هر زمان خدا بخواهد براى حواس ما ظاهر مي شود.

4. تصرف در قوة ادراک طرف مقابل ؛ با توجه به اين نكته كه فرشتگان موجوداتي غيرجسماني اند، معناي تمثّل فرشته به شكل انسان براي پيامبران و برخي افراد اين است كه فرشته در بينايي (حس و ادراك) طرف مقابل به صورت انسان محسوس شود. البته وراي صورت ادراكي، صورت ديگري (صورت ملكي) دارد كه حقيقي و واقعي است؛ تحول، تغيير و تبدل نمي پذيرد و امكان مشاهدة آن براي انسان وجود ندارد [ البته خداوند مي‌تواند به انبيا چنان قدرتي بدهد كه بتوانند فرشته را به شكل واقعي ببينند؛ چنان‌كه براساس روايات شيعه و اهل سنت حضرت پيامبرˆ دو مرتبه جبرئيل را به شكل واقعي‌اش مشاهده فرمود] و يا انسان ابزار مشاهدة آن را ندارد؛ بنابراين در تمثّل، دگرگوني واقعي به گونه اي اتفاق نمي افتد كه شخص متمثّل ذات و حقيقت نخست خود را از دست بدهد و به ذات ديگري تبديل گردد؛ بلكه تمثّل به معناي حفظ ذات و حقيقت و ظهورش برخلاف آن ذات است.

علامه سید محمدحسین طباطبایی رضوان الله علیه احتمال چهارم را مي‌پذيرد ؛ به باور ايشان ، در تمثّل ، فرشته با حفظِ ذات و حقيقتِ خويش در وراي صورت ادراکي ، در بينايي (حس و ادراك) طرفِ مقابل به‌صورت انسان ظاهر مي‌شود.

منبع :

نشریه قرآن شناخت /موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی رضوان الله علیه / جلد 12 /ص 3

https://lib.eshia.ir/10249/12/3

نکاتی دربارۀ فرشتگان!

1- نزول فرشتگان به شکل « تجلّی » است نه تجافی و آنان با همان مقام و مرتبه شان نازل می شوند : « وَ مَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ » سوره صافات/164

شاهد مطلب اینکه در دعای حضرت امام زین العابدین علیه السلام سخن از « تَجَلَّى مَلَكُ الْمَوْتِ » است نه تجافی : « وَ تَجَلَّى مَلَكُ الْمَوْتِ لِقَبْضِهَا مِنْ حُجُبِ الْغُيُوبِ ».

2- گاهی حقایق در برابر چشم برزخی ، تمثّل می یابند ؛ مانند تمثّل فرشتگان در جنگ بدر ، مهمانان حضرت ابراهیم و لوط علیهما السلام و فرشته مبشِّر حضرت مریم علیهاالسلام : « فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا » سوره مریم/17 ؛

از دعای حضرت امام سجاد علیه السلام که در نکتۀ قبل بازگو شد نیز استفاده می شود که شخص محتضر که باصره او از کار افتاده است فرشته ها را می بیند ؛ لیکن با چشم برزخی نه چشم مادی : «يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلَائِكَةَ لَا بُشْرَىٰ يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ وَيَقُولُونَ حِجْرًا مَحْجُورًا » سوره فرقان/22 .

3- ممکن است فرشتگانی باشند در حدّ انسان یا جنّ که در عین داشتن روح مجرّد – حدّی از تجرّد – دارای بدن مادی بوده و به عنوان ملائکه الارض محسوب شوند ، زیرا نه دلیلی بر حصر فرشتگان اقامه شده است و نه سندی بر عصمت همۀ ملائکه ، حتی فرشتگان زمینی که در حدّ انس یا جنّ فرض شده اند.

4- مراتب هستی را به چهار درجه تقسیم کرده اند : الهی ، عقلی ، مثالی و طبیعی؛

یعنی هر موجودی دارای چهار درجه وجودی است به طوری که گاهی در حدّ وجود مادی در عالم طبیعت یافت می شود

و گاهی در حدّ وجود خیالی در عالم مثال ظهور می کند

و گاهی در حدّ وجود مجرد در عالم عقل تجلّی دارد

و گاهی هم در بسیط الحقیقه منطوی بوده و بدون تعیّن و تحدّد در عالم اِله یافت می شود.

5- اگر موجودی در حدّ طبیعت ظهور کند و به عنوان مادی معنون گردد باید همه احکام آن را دار باشد و اگر فاقد بعضی از احکام حتمی آن بود معلوم می شود که آن موجود در حدّ ماده ظهور نکرده و به عالم طبیعت تنزّل ننموده است.

6- در آیه 69-70 سوره هود محور کلام این است که فرشته موجودی است عقلی و در مرتبه مثال هم حضور و ظهور دارد و در جریان پذیرایی حضرت ابراهیم علیه السلام از فرشتگان اگر ملائکه از عالم مثال تنزل کرده و موجود مادی طبیعی می شدند حتماً احکام و لوازم طبیعی را دارا بوده ، غذا خور هم می شدند ، لیکن چون غذا خور نبوده اند معلوم می شود که در همان عالم مثال ظهور کرده اند نه آنکه به مرحله طبیعت تنزّل کرده باشند البته برای جریان مشاهده قوم لوط نیز توجیه مناسبی وجود دارد .

منابع :

1- نکات 1تا 3 از کتاب تفسیر تسنیم ، آیه الله جوادی آملی ، ج 15 ، صص493-494

2- نکات 4 تا 6 از کتاب تفسیر موضوعی ، آیه الله جوادی آملی ، ج 6 ، صص 371-372